Czy ChatGPT zwolni człowieka z twórczego myślenia o świecie i jego zawiłych problemach ? Czy nie trzeba już czytać książek i podejmować aktywności umysłu, tak aby reflektować świat wedle prawideł rzetelnie nagromadzonej wiedzy, popartej własną – osobistą refleksją ? A może szkoła, czy uniwersytet zdają się czymś anachronicznym, wobec tak sprawnych i błyskawicznie myślących z nas narzędzi, co raz to nowszych technologii przetwarzania i wykorzystywania wiedzy ? Szkoła w chmurze z wirtualnymi belframi dozującymi wiedzę do potrzeb i sprawności intelektualnych dzieci i młodzieży, zasiadających przed ekranem z paczką chipsów i puszką energetyka w dłoni ! W tych refleksjach jest niepokój o człowieka jutra. Jeżeli bliska mi osoba która wedle mojej wiedzy, w życiu przeczytała z dozą ogromnego trudu, zaledwie trzy książki, pisze do mnie spójne i rzeczowe sms., dotykające zawiłych problemów o których nie miałaby zielonego pojęcia, to już jest powód do zmartwienia. „Wyobrażam sobie, że za kilka lat na większość pytań zapytań w  wyszukiwarce uzyskasz odpowiedź bez konieczności zadawania pytań. System po prostu będzie wiedział, że chcesz to zobaczyć” – pisał ku mojemu przerażeniu Ray Kurzweil. Młody człowiek jak sum przyssany do telefonu, otrzymuje papkę wiedzy do której nie dochodził psychologicznie objaśnionymi etapami skoków rozwojowych – przechodząc przez wszystkie urokliwe stadia satysfakcji i ekscytacji wiedzą – odkładaną precyzyjnie, niczym warstwy smacznego tortu. Wszystko jest natychmiast poddane, poza prężącymi się zwojami synaps i drobnych eksplozji intelektu. Mądrość zdobywa się proporcjonalnie do tego, jak mocno jesteśmy wstanie wykrzesać w sobie wolę zgłębienia tego, co jeszcze nie zgłębione. Pozbawieni tego, powracamy do epoki kamienia łupanego – odciskając jedynie na ścianie groty kształt dłoni i mamrocząc coś w obawie przed mającym nadejść niebezpieczeństwem. Proces zaangażowanego myślenia, wymaga trudu i ociężałości, marszczącego się czoła pod brzemieniem ciężaru myśli. Wydajemy się z pozoru tacy inteligentni i elokwentni, ale jak przychodzi moment rzeczywistej weryfikacji wiedzy, wychodzi żenujące i pochmurne oblicze człowieka pustki, scalonego z krzemowym obwodem telefonu. Mam przed oczami XIX i XX wiecznych myślicieli otoczonych, warownymi murami książek z pod których wyłania się zarys człowieka poszukującego i stawiającego milowe pytania. Podążanie za pytaniami i nocnymi poderwaniami, aby uszczuplić komfort wypoczynku i zanotować na kartce papieru ideę – która jest tą własną i rewolucyjną – zmieniającą bieg jutra i ślad na drodze historii. Na każdej pożółkłej stronnicy wyciąganej i chowanej w jakimś określonym rytuale książki, pozostaje nie tylko odcisk linii papilarnych, ale zużycie, którego wypadkową jest poszerzanie kolejnych granic mądrości. Jestem realistą i mam świadomość, że pewnych procesów nie można już zatrzymać, można jedynie wciskać hamulec, aby wytwory tych skomplikowanych technologii w peletonie o laur zwycięstwa, choć trochę spowolniły i nie uczyniły z nas istot zdanych na wyrocznie wyszukiwarki, podłóg której kształtuje się nasz światopogląd i co gorsza, codzienna recepta na szczęśliwe życie. Obawiam się tych podszytych entuzjazmem prognoz dotyczących zastosowania sztucznej inteligencji, tego przeświadczenia bycia bogami nauki. „W nadchodzących latach będziemy świadkami technologii, które pozwolą nam sterować maszynami za pomocą umysłu, komunikować się telepatycznie i żyć znacznie dłużej”(M. Kaku). Przez te prognostyki przebija dla mnie poczucie niebezpieczeństwa i próba wydobycia na powrót kogoś na kształt nadczłowieka – próbującego się wydrzeć przemijaniu, śmierci, a nade wszystko mądrości i zamiarom Boga. W dialogu Kiriłłowa ze Stawroginem w powieści Biesy, pojawiają się słowa: „Przyjdzie, a imię jego będzie Człowiek-Bóg. Bóg-Człowiek ? Nie. Człowiek-Bóg, w tym cała różnica.”

 

Gdy przybył na drugi brzeg do kraju Gadareńczyków, wybiegli Mu naprzeciw dwaj opętani, którzy wyszli z grobów, bardzo dzicy, tak że nikt nie mógł przejść tą drogą. Zaczęli krzyczeć: «Czego chcesz od nas, , Synu Boży? Przyszedłeś tu przed czasem dręczyć nas?» A opodal nich pasła się duża trzoda świń.  Złe duchy prosiły Go: «Jeżeli nas wyrzucasz, to poślij nas w tę trzodę świń!» Rzekł do nich: «Idźcie!» Wyszły więc i weszły w świnie. I naraz cała trzoda ruszyła pędem po urwistym zboczu do jeziora i zginęła w falach...(Mt 8,28-9,1).

Drugi brzeg Jeziora Galilejskiego, miejscowość Geraza i dwa wstrząsające obrazy które odsłania przed nami Ewangelia. „Bóg przewiduje najgorsze, a Jego miłość staje się tym bardziej troskliwa, gdy człowiek może odrzucić Boga i budować swe życie na tej odmowie. Co przeważy, miłość czy wolność – obie są nieskończone i pytanie to stawia piekło”(P. Evdokimov). W centrum tej scenerii Chrystus konfrontujący się z opętanymi których wnętrza pustoszą biesy. Obok tego stado świń – nie świadome tego, że zło przeniknie w ich zatłuszczone ciała i w amoku zginą, spadając w pędzie ze stoku urwiska w paszczę morza. „Duchowy brud jest brzemieniem, którym zło przygniata umysł”- twierdził mistrz ascezy Ewagriusz z Pontu. Egzorcyzm okazał się skuteczny, ale dokonała się trudna do oszacowania materialne strata trzody świń. Jednak wbrew wszelkim kalkulacjom, człowiek jest ważniejszy od świń - obwieszcza świadek tego wydarzenia - które i tak jako nieczyste zwierzęta, nie przejdą jako pokarm przez usta sprawiedliwych. Chrystus z jednej strony dokonuje miłosierdzia i uzdrowienia, a jednocześnie jest intruzem, zakłócającym społeczny spokój i stan finansowego posiadania kilku właścicieli; ponieważ uszczuplił się ich majątek. Ludzie są smutni gdy coś tracą. Ale są straty które niewiele znaczą w kontekście zbawienia. Na ich twarzach rysuje się grymas wyrzutu i pretensje, że nikt nie wypłacił im odszkodowania za utratę świń. „Każda śmierć jest skandalem”- pisał Lévinas - nawet tak ohydnego i wytarzanego w nieczystościach zwierzęcia jak wieprz. Pomimo tych pobocznych rozterek, najważniejszy jest człowiek skierowany ku wolności dziecka Bożego. Ku pięknu duszy w której nie rozbrzmiewa muzyka piekła i nie unosi się woń rozkładu. Czułość Boga usuwająca zasłonę grzechów i zła. „Niech Ojciec, który przedwiecznie zrodził Ciebie w łonie swoim, odnowi we mnie Twój obraz”- modlił się święty Izaak Syryjczyk. Człowiek wydobyty z lochu i ciemności, skierowany ku światłu, staje się na powrót ikoną Chrystusa.

 

Rozrywką człowieka myślącego jest czytanie. Wakacje sprzyjają tej jakże relaksującej czynności. Mój stosunek do literatury, a konkretnie do książek w ich warstwie materialnej i treściowej – estetycznej, jest bardzo osobisty. W domu moich rodziców zawsze były książki, opaśle i szczelnie zalegające na półkach hebanowej biblioteczki do której dokładano systematycznie coraz to nowe zdobycze szeleszczącego papieru, których brzegi układały się w jakiś urokliwy fryz mądrości. Stosunek do książek i dzieł sztuki był quasi sakralny – spowity woalem wyjątkowości nadającej domowi duszę i cudowną atmosferę. Mój ojciec przez lata zakupywał różnej maści publikacje, obrazy i drobne bibeloty. Doskonałe reprodukcje polskiego malarstwa historycznego XIX wieku karmiły moją wyobraźnię i wyostrzały percepcję na to, co przeszłe – choć nieprzedawnione. Tak rozumiane zdobycze stanowiły osobliwy krajobraz miejsca w którym dojrzewał chłopiec obłaskawiony kulturą słowa i obrazu. Odziedziczyłem gen kolekcjonowania, istne fatum bibliofila. Humorystycznie odpowiadam znajomym, że nie wiem czy przytyłem od nadmiaru czytania tekstów, czy od miłości do gotowania, jeszcze jednego z talentów wyłuskanych z wielopokoleniowej tradycji in Terris. Intrygująca pasja. A w tych pozszywanych przez introligatora stronnicach „niewierne, lotne słowo, które nie potrafiło dotąd zaczepić się w żadnej komórce mózgu, przywiera do lepu syntaksy” – pisał Marai. Jakże smuci mnie fakt, że na uniwersytetach czytelnie bibliotek są wyludnione, a najmniej uczęszczają do nich studenci w których zrodził się chroniczny wstręt do słowa drukowanego. Calvino próbował przekonywać po co czytać klasyków: „Lubię Hemingwaya, bo jest matter of fact, understatment, wolą szczęścia, smutkiem. Lubię Stevensona, bo mam wrażenie, że lata… Lubię Gogola, bo zniekształca z precyzją, przewrotnością i umiarem. Lubię Dostojewskiego, bo zniekształca konsekwentnie, z pasją i bez umiaru. Lubię Balzaca, bo jest wizjonerski. Lubię Kafkę, bo jest realistą. Lubię Maupassanta, bo jest powierzchowny… Lubię Sveva, bo trzeba się będzie zestarzeć. Lubię…” Młodzi Prometeusze mądrość czerpią już z innych studni, których dojmująca płytkość nie tylko uśmierca intelekt, co wyjaławia z prężności pytań których zbędność jest porażająca dla człowieka, prawie przeżywającego młodość między regałami bibliotek. Pociesza mnie fakt, że istnieją punkty do wymiany książek; wpisały się one w strukturę wielu miast i co napawające nadzieją, zasilają wiedzą anonimowych przechodniów, stając się pokarmem w czasach wszędobylskiej głupoty. „Błogosławieni pisarze, którzy zdejmują z nas ciężar myślenia, którzy lekko od niechcenia tkają migotliwą zasłonę przesłaniającą całe skomplikowanie świata”(P. Valery). Taki osobisty mój apel. Nie odkładajmy książki do lamusa, nie wyrzekajmy się obcowania z tekstami których wartość jest ze wszech miar interesująca poznawczo. Każde miejsce wydaje się uprzywilejowanym do wejścia w świat który kreśli przed nami autor, skracając tym samym dystans pomiędzy ulotnym czasem, przestrzenią, szamotaniną problemów i uśmiechem wyłuskanym ze zdania które może zmienić w nas wszystko. Jeden z moich uczniów zapytał o pożyteczną książkę na wakacje. Nie zastanawiałem się długo i odparłem: Przeczytaj Lapidaria Kapuścińskiego, spostrzeż szybko jak słowa są ponadczasowe i mogą nadawać smak życiu. Ważki postulat: Być czytelnikiem wszystkożernym !

 

Gdy Jezus wszedł do Kafarnaum, zwrócił się do Niego setnik i prosił Go, mówiąc: „Panie, sługa mój leży w domu sparaliżowany i bardzo cierpi”. Rzekł mu Jezus: „Przyjdę i uzdrowię go”. Lecz setnik odpowiedział: „Panie, nie jestem godzien, abyś wszedł pod dach mój, ale powiedz tylko słowo, a mój sługa odzyska zdrowie. Bo i ja, choć podlegam władzy, mam pod sobą żołnierzy. Mówię temu: «Idź», a idzie; drugiemu: «Chodź tu», a przychodzi; a słudze: «Zrób to», a robi»”. Gdy Jezus to usłyszał, zdziwił się i rzekł do tych, którzy szli za Nim: „Zaprawdę powiadam wam: U nikogo w Izraelu nie znalazłem tak wielkiej wiary (Mt 8,5- 13).

Rozglądam się w scenerii dzisiejszej Ewangelii i muszę ze smutkiem stwierdzić, że bardzo często brakuje mi wiary setnika - rzymskiego centuriona. Wrażliwości i czułości mężczyzny, reagującego natychmiast na agonię drugiego człowieka. Tej determinacji, odwagi i ufności w możliwość uzdrowienia, wbrew dramatycznym okolicznościom czasu i miejsca. W obliczu cierpienia, choroby, gaśnięcia życia - Bóg i człowiek są sobie bliscy – połączeni niewidzialną nicą miłości i milczącego porozumienia. „Znalezienie w Bogu tego, co absolutnie upragnione, i złożenie tam swego serca odsłaniają zdumiewającą bliskość Boga”(P. Evdokimov). Ikoniczność „Samarytanina” o szeroko otwartych oczach i sercu. Mozolne naciskanie na Mistrza, aby wybłagać cud na odległość, bez fatygi i narażania się na otarcie z nieczystością domu człowieka i jego najbliższych – przez wyszeptane słowo, mające moc przywracania wszystkiego, poza ciekawskimi oczami tłumu cwaniaków, niedowiarków, naciągaczy, zdrajców i plotkarzy od kolportowania galilejskich nowinek, jak również paradoksom losu. „Obecność dyskretnego Boga zda się nieobecnością… Cechą cudów Bożych jest dyskrecja.” Trud zrozumienia ponadczasowości sensu tego wydarzenia, odsłania jakże powierzchowną i pełną wahań wiarę współczesnych chrześcijan. Można się potykać o ciała cierpiących braci, nie zauważać ich, ignorować, iść przed siebie i myśleć tylko o sobie. „Samolubny jest ten, kto kocha tylko siebie samego, z czego wynika dlań fakt braku miłości dla siebie”(Teofilakt). Antropologiczna martwota postaw i emocjonalny chłód. Łatwiej się uprząta zmarłych (utylizuje), niż pochyla się nad chorymi i podnosi się ich ku nadziei nowego świtu. Ludzie miasta są częścią tej jakże chorej tkanki, skazanej na obojętność i bezruch. „Tym, czym się nie staliście, tym nie jesteście”- pouczał św. Grzegorz z Nyssy. Przestaliśmy być ludźmi pragnienia, prośby, człowieczeństwa osuwającego się na kolana i błagającego Boga o wejrzenie i podmuch miłosierdzia. Nie przenika naszego wnętrza ten wielki powiew miłości, budzący olbrzymów podtrzymujących w posadach kruchy i ledwie chwiejący się świat który przeobrazi się niebawem w szpital. Polegamy na sobie i zabezpieczeniach które w chwilach dramatycznej próby, tak naprawdę nie są wstanie nic zmienić – jedynie zatrzymają na chwilę wskazówkę zegara. Wiara pozwala zdiagnozować w człowieku to, co święty Jan z Karpathos nazywa „chorobą niedowiarstwa.” Być dla innych świadkami czułej miłości Jezusa ! U Quoista przeczytałem takie intrygujące i bardzo osobiste wspomnienie: „Tej nocy umarł mój przyjaciel, Panie, i płaczę. Ale moje serce jest pełne pokoju. Bo tej nocy umarł mój przyjaciel, ale razem z Tobą dał mi życie.”

 

Czas wakacyjnego odpoczynku sprzyja refleksji nad dniem wczorajszym – sukcesami i porażkami które naturalnie składają się na tropy ludzkiego życia. Plątanina przebudzonych myśli. „Życie jest darem, którego sznurki rozwiązuję każdego ranka, kiedy się budzę” – pisał Ch. Bobin. Siedzę z notatnikiem na brzegu jeziora, budząc świt i nie będąc nachalnym wobec wylegujących się w zgiełkliwym tłumie plażowiczów. Samotność wyostrza spostrzegawczość i umożliwia oczom uchwycić przeźroczyste ciało świata. „W moim ciele szukasz wzgórza, którego słońce jest zakopane w lesie.” Jestem sam otoczony natura i będącą w deficycie ciszą. Niebo malowane szerokim pędzlem Artysty, naznaczone prześwitami słońca i muśnięciami wiatru fałdującego wodę w którą zanurzę za chwilę moje odrętwiałe ciało. Pulsowanie myśli i życia obecnego w każdym szczególe sztafażu, który Bóg rozpisuje na wstępie dnia w sposób absolutnie nowy i fascynujący. Na szczęście przyroda jest galerią piękna, pod której powłoką istnieją światy które wykraczają poza zewnętrzność i kierują ku czemuś, co można określić jako kwintesencja wieczności. Uważność percepcji i prostoduszna błyskotliwość, pozawala uchwycić dryfujący i porośnięty mchem pień drzewa, z egzystencją człowieka nabrzmiałą od warstw niepowodzeń i radości na które trzeba spojrzeć refleksyjnie, dojrzale, a nade wszystko z dystansem. To był dla mnie trudny rok – naznaczony błogosławieństwami i katastrofami z pod których musiałem się podnosić z kolan – dźwigając ciężary spadających na mnie głazów, szczególnie od tych, których powinno definiować w najbliższej relacji słowo miłość. Żywioł osobistego dramatu, fermentującego wydarzeniami których ukryty sens, nauczyłem się czytać wedle pewnego klucza. Iluż to ludzi specjalizuje się w słowach i działaniach destruktywnych; wirtuozi w emanowaniu złej energii, fałszywych uśmiechów za których horyzontem ukrywa się perfidna kalkulacja i złorzeczenie. Czasami czułem się jak sparaliżowany bezradnością biblijny Hiob, siedzący na ściernisku i zaciskany przez ogłupiający wszystko ból. Straciłem tak wiele, ale nie utraciłem wiary. „Nie można budować szczęścia na gruzach długotrwałej nędzy”- powie Herve Bazin. Wobec tych nieprzewidzianych szarpnięć, niesprawiedliwych stłamszeń, degradujących umysł epitetów, a nade wszystko wystawiających wiarę na próbę sytuacji, towarzyszy mi wewnętrzy spokój i orzeźwienie - usytuowane naprzeciw bolesnego realizmu mojego wczoraj. Pomimo tych zawirowań i uwierających serce spraw, pocieszają mnie jakże wymowne słowa Pasternaka: „Ileż to spraw na tym świecie zasługuje na naszą lojalność ? Myślę, że człowiek winien być lojalny wobec nieśmiertelności. A słowo: nieśmiertelny jest wzmocnionym synonimem słowa: życie. Człowiek winien być wierny nieśmiertelności, wierny Chrystusowi.” Teologiczna perspektywa pozwala spoglądać dalej, głębiej, postrzegać ludzi nie przez ich obskurność i perfidność, ale w kluczu dobra kiełkującego pod bruzdami udeptanej ziemi i deszczu łaski który może ją spulchnić, użyźnić, przeistoczyć. Czasami droga do szczęścia przechodzi przez tygiel cierpienia. Los bawi się ze mną w dość zaskakujący sposób ! Mądrość myślicieli starożytnego chrześcijaństwa, pozwala uchwycić świeżość przesłania o poranku i człowieku który otrzymuje postulat stania się obrazem Boga i przez to zjednoczyć się z Nim ostatecznie. Z głową pełną świtu, otwieram nowe drzwi i idę dalej.

 

Popatrzcie na ptaki na niebie: nie sieją, nie żną, nie gromadzą w magazynach, a wasz Ojciec niebieski je żywi. Czy wy nie więcej znaczycie niż one? (Mt 6, 26). W wytartym łożysku myśli pozostaje chropowaty posmak piasku który człowiek mimowolnie zbiera reflektując świat na wszelkie możliwe sposoby. Dźwięczą mi w uchu niegdyś przeczytane słowa: „Bądź cierpliwy. Zadziwienie jest początkiem wiedzy.” W przestrzeni natarczywych odpowiedzi podsuwanych automatycznie przez sztuczną inteligencję, bardzo łatwo można przestać się dziwić- delektować światem w jego przepastnych wymiarach życia. By uderzyła nas cudowność świata, najpierw musimy do niego wejść, porzucając komfort leniwego zatrzymania w miejscu. Jedni podążają za marzeniami, a inni wędrują aż do utraty tchu, do zdarcia stóp które od nadmiaru drogi zaczynają pękać i krwawić. Bułgakow twierdził, że przez „człowieka świat powinien być humanizowany i stawać się przejrzysty.” Jakże to trudne zadanie do wykonania. Pomimo odczuwalnego bólu, wędrowcy towarzyszy uczucie spełnienia i szczęście z obficie przeżytego czasu. Każdego dnia telefonuję do mojej mamy, dźwigającej na swoich barkach trud starzenia się i samotności. W jej oczach zapisana jest moja historia, od pierwszego okrzyku – po dorosłość i symboliczne odcięcie pępowiny. Jak scalić ze sobą dwa miło brzmiące słowa: „dzisiaj” i „do jutra” ? Być może pomiędzy jednym i drugim jest nieuchwytna granica, tylko na chwilę muśnięta przeźroczystością czasu. Aż nazbyt mocno poślubiamy świat, nie dostrzegając za jego progiem wschodów słońca, zwiastujących nasze larwalnie pojęte zmartwychwstanie. Odczucie przemijania i strachu przed byciem zapomnianym i porzuconym w miłości. Tylko bliskość przywraca równowagę, pozwala mozolnie przekraczać determinizmy zachłannego losu. Człowiek chciałby nauczyć się maskować swój ból. Chować go szczelnie, kamuflować przez innymi, a szczególnie tymi na których twarzach intensywnie się tli płomień życia. Przeszłość, zapętlona w teraźniejszości i ogrzana światłem tego, co przyszłe- w domniemaniu wieczne- to alternatywa dla rozpaczy i zwątpienia. „Ale kto wznosi katedrę, choćby ją sto lat budował, sto lat przeżyje, bogaty w swoim sercu- pisał Exupery- Bo rośniesz tym, co dajesz, i rośnie nawet twoja zdolność dawania. I jeśli, jak rok długi, wędrujesz, budując swoje życie, szczęśliwy jesteś, bo szykujesz sobie święto, a nie zbierasz zapasów. Bo rośniesz tym, co dajesz z myślą o świecie…” Obok tak przedłożonej mądrej, kiełkuje potężny szept słów Chrystusa w Dialogu Katarzyny ze Sieny: „Światło mej boskości jest światłem zjednoczonym z barwą waszego człowieczeństwa.” Intrygująca definicja boskiej harmonii, zespolonej z kruchością ludzkiego bytu. Perspektywa końca zawsze otwiera na ocean nadziei i wyzwala z tragizmu śmierci o której z tak plastyczną wrażliwością szkicował św. Grzegorz z Nazjanzu: „Przy zmartwychwstaniu odzyskamy pierwotne piękno i za jeden pierwszy kłos rozmnożymy się w tysiące ziaren.”

 

Ile emocji towarzyszyło obserwatorom lotu Polaka w kosmos. „Marny to los, chwalić się tym, że jesteśmy mikrokosmosem, w ten sposób wychwalmy nasze pokrewieństwo z myszami i komarami – rozmyślał odlegle nam św. Grzegorz z Nyssy – Nie stanowi to o prawdziwej wielkości człowieka, lecz jego wymiar osobowy, metakosmiczny, który nie pozwala mu nie rozpłynąć się w świecie, ani też nie wchłonąć świata, lecz go „uprawiać.”Physike theoria. Powraca dziecięca i piękna w swojej naiwności radość wypatrywania ruchu gwiazd na wielkim i precyzyjnie skomponowanym fresku nieboskłonu. Drgają we mnie słowa Ciorana: „Zawsze zwracałem się ku innym widnokręgom, zawsze starałem się wiedzieć, co dzieje się gdzie indziej.” Pierwsza myśl która przebiegła po orbicie mojego umysłu – to wędrówka poza niebezpieczne granice tego świata i zdumienie szybującego bytu, który spogląda na wszystko z lotu ptaka. Euforia połączona z lękiem tak intensywnie przeszywająca duszę uprzywilejowanego astronauty. „Tylko równowaga ducha wobec rzeczy i duch otwarty na tajemnice są nierozłączne. Pozwalają przebywać wśród rzeczy w nowy sposób. Pozwalają nam one na nową ziemię, nową glebę, na której, pozostając wprawdzie w świecie techniki, lecz chronieni przed jego zagrożeniami, możemy mieszkać i przetrwać…”(M. Heidegger). Każda wyprawę naznacza ciekawość i wytęsknione bogactwo możliwości, które te przestrzenie dostarczają tym, których sensem jest droga w nieznane. Człowiek pragnie zjednoczyć się z szeptem kosmosu – substytutem wieczności ! Poczucie zawieszenia i milczenie przestrzeni kosmicznych, połączone z porzuceniem czasu rejestrującego ten ziemski, gnający bezceremonialnie czas. Jesteśmy spadkobiercami Odyseusza, którzy nigdy nie porzucili tęsknoty za Itaką lub jakimś innym miejscem – wolnym od uporczywych i uwierających ciężarów egzystencji. Nie jesteśmy jeszcze panami wszechświata jak niektórzy sobie wyobrażają. Jesteśmy jedynie upartymi podglądaczami światów, ciekawskimi istotami przed którymi Bóg uchyla, coraz to nowe zasłony i przepastne krajobrazy jednego, choć tak rozciągniętego w czasie i przestrzeni Raju. „Nawet jeśli przepłynąłeś ocean, to jeszcze nie odniosłeś nad nim zwycięstwa, przebyłeś go jedynie, posuwając się po jednej linii jego powierzchni” – rozmyślał Hamvas. Życie człowieka naznaczają wyjścia i powroty; włóczęgi i mierzone w kilometrach podboje przestrzeni które można przenieść na mapę oswojonych i nazwanych miejsc. „Niewykluczone, że po podróży w przestrzeniach kosmicznych człowiek odkryje nareszcie ziemię; że dozna przeżyć elementarnych i niewysłowionych, dziwiąc się widokowi wina, które stoi w butelce, płaskości rozlanego mleka; że będzie go cieszyć siedzenie bez pomocy przytrzymującego go jak pancerze pasa; że zakosztuje szczęścia widząc, jak owoc spada w kierunku ziemi, jak ziemia i jego samego pociąga, jak jest z nią związany jakąś łagodną siłą”(J. Guitton). Ocalić namysł nad zewnętrznością w której buzują ukryte źródła szczęścia.